We kunnen op veel verschillende manieren naar alle problemen in de wereld kijken. Maar hoe je ook kijkt, iedere blik is op één of andere manier polariserend. We hebben allemaal de neiging om mensen, dingen en ideeën op te delen in allerlei streng van elkaar gescheiden categorieën. Bewust of onbewust zitten we vol met opvattingen over 'wij' en 'zij , 'goed' en 'kwaad', 'waardevol' en 'waardeloos', Binnen deze grenzen is weinig ruimte voor een middenweg: alles is op één of andere manier extreem. Als groepen of hele landen zich rond zo'n opvatting verenigen, kan deze zodanig worden uitvergroot dat lijden op grote schaal het gevolg is: discriminatie, onderdrukking, oorlog.

 Deze nationale en wereldwijde problemen hebben hun wortels in de subtiele werking van onze eigen, individuele geest. In meer of mindere mate ervaart iedereen een gevoel van weerstand in zichzelf, ten opzichte van de ander en ten opzichte van de wereld om hem heen. We zijn nooit helemaal tevreden met wie we zijn, met anderen zoals ze zijn en met de dingen zoals ze zijn. Vaak beleven we dit als een afkeer voor wat we ervaren.  We vinden wat er gebeurt vervelend en willen ervan af. Dit kan beginnen als een subtiele vorm van afkeer die kan uitgroeien tot een overduidelijke irritatie. En dan kan het verder escaleren tot een onverbloemde woede en haat. Op andere momenten heeft onze weerstand meer te maken met een verlangen of begeerte. Je kunt bijvoorbeeld heel erg verlangen naar een bepaald voorwerp of een bepaalde situatie, omdat je denkt dat de vervulling ervan je gelukkig zal maken. Maar ook deze verlangens zijn gebaseerd op een manier van kijken die ons van de dingen onderscheidt - we zien ze als iets of iemand 'anders'. Zowel bij afkeer als verlangen zitten we gevangen in een vorm van polarisatie. We zijn of 'voor' of 'tegen' en er is een gebrek aan openheid en ontspanning van geest. Als we onszelf zorgvuldig observeren, zullen we waarschijnlijk ontdekken dat dit heel vaak het geval is.

Gelukkig kunnen we op effectieve manieren iets aan onze neiging tot polarisatie doen. Om te beginnen, kunnen we door zelfreflectie ontdekken hoe 'voor' en 'tegen' tot uiting komen in onze gedachten, woorden en handelingen. Ook kunnen we de momenten waarop we niet polariseren zien en er vreugde aan beleven. Gedurende de dag kunnen we ons steeds afvragen: houd ik mijn gevoel van weerstand in stand? Of ga ik tegen die neiging in door de kloof tussen mijzelf en de wereld iets te dichten? Vergroot ik mijn gevoel van afgescheidenheid tot anderen? Of voed ik bodhichitta, het verlangen naar en de gelofte om te ontwaken ten bate van alle levende wezens?

Op het gebied van fysiek handelen kun je vrij eenvoudig iets aan polarisatie doen. Stel, ik zie een spin in de douchebak terwijl ik mijn douche aanzet. Dan heb ik de keuze: ik kan het water laten lopen en de spin aan zijn lot overlaten. Dit is een polariserende handeling, omdat hierdoor een enorme kloof tussen ons ontstaat. Mijn afkeer of onverschilligheid ten opzichte van de spin voorkomt dat ik de overeenkomsten tussen ons als levende wezens niet meer zie. We willen allebei gelukkig zijn en niet lijden, allebei willen we leven en niet sterven. De andere mogelijkheid is dat ik de kraan dichtdraai, een stukje wc-papier pak en het beestje daarmee in veiligheid breng. Dan kan ik denken: de dag is nog maar net begonnen en ik heb al een leven gered! Dzigar Kongtrul Rinpoche zei ooit: "Voor jou stelt dit niets voor, maar voor de spin is het van levensbelang." Maar op een bepaalde manier is het ook voor mij van levensbelang, omdat mijn ontwakende hart erdoor wordt gevoed. We kunnen proberen om ons iedere dag opnieuw meer bewust te zijn van wat we doen en iedere gelegenheid aangrijpen om de kloof te dichten.

Soms lukt dit en soms niet. En soms mislukt het dramatisch. Wat dan? stel dat je zo veel weerstand voor iemand voelt dat je hem wegduwt, slaat, of nog iets ergers. Zo'n escalatie kan iedereen overkomen als er een storm aan frustrerende omstandigheden opsteekt, je hoeft geen stereotype gewelddadige persoon te zijn om buiten jezelf te raken. Wat kun je dan doen? Hoe kun je het best uit je polariserende gedrag stappen en terugkeren op het pad van bodhichitta?

Vaak leidt deze manier van handelen tot schuldgevoelens. Als iets wat je gedaan hebt heel agressief of pijnlijk was, kunnen deze schuldgevoelens lang blijven bestaan, mogelijk zelfs voor de rest van je leven. Maar jezelf verbergen in schuldgevoelens zal je niet helpen om het gevoel van afgescheidenheid te overstijgen. Aan je ontwaken draagt het totaal niets bij. Zo beantwoord je iets wat je hebt gedaan met schuldgevoelens, maar je kunt ook proberen er het beste van te maken en de vervelende ervaring gebruiken om er wijzer van te worden.

Als je iemand uit boosheid een flinke zet hebt gegeven, kun je de dingen ten goede keren door te erkennen dat je je hardhandig en onvriendelijk hebt gedragen. Je kunt openlijk toegeven dat je bijdragen hebt aan de agressie en strijd op aarde - terwijl je weet dat hier al meer dan genoeg van is. Je kunt spijt voelen over wat je hebt gedaan, maar het is belangrijk dat je je best doet om te voorkomen dat je verstrikt raakt in zware schuldgevoelens. Als je je op deze manier bewust bent van wat je hebt gedaan zonder jezelf voor je hoofd te slaan, kan dit een belangrijk afscheid zijn van bestaande patronen die voorkwamen dat je de verantwoordelijkheid voor je negatieve gedrag nam door ze te onderdrukken of negeren. Want op zo'n moment heb je de kans om je fout om te zetten in iets positiefs.

Door wat je zojuist hebt gedaan, word je je heel bewust van de pijnlijke realiteit dat mensen elkaar overal ter wereld iedere dag opnieuw wegduwen, neersteken, neerschieten of op andere manieren geweld aandoen. Dit gebeurt allemaal vanuit onwetendheid: ze hebben geen weet van deze onderlinge verbondenheid en van ieders basale goedheid. Maar nu je jezelf niet langer veroordeelt en jezelf niet meer verliest in woede, kun je je voornemen om je bewuster te worden van je eigen schadelijke manier van handelen en van de wijdverbreidheid van dit soort handelingen overal ter wereld. Je manier  van handelen heeft je de ogen geopend voor de toestand van de mens, voor de kwetsbaarheid van ieder van ons. Deze hartbrekende gedachte zorgt ervoor dat je wilt helpen waar je kan. Uit eigen ervaring weet je hoe belangrijk het is dat we leren werken aan onze gewoontepatronen en dat we leren om bij onze emoties te blijven zonder dat ze escaleren en uitmonden in bepaalde handelingen. Je wilt je om te beginnen volledig bewust worden van hoe je op dat extreme, polariserende punt bent aanbeland. Zo hernieuw je op een heel vanzelfsprekende manier je gelofte om te ontwaken ten bate van anderen. Op deze manier kan dat wat op het eerste gezicht fout is, een bron van bodhichitta worden.

De bedoeling is dat we ons steeds bewuster worden van wat we doen en van het feit dat alles wat we doen gevolgen heeft. Onderzoek je gedrag om te zien of het polariserende ervan te maken heeft met de vraag "Maakt het echt iets uit?" Als je eenmaal inziet wat er allemaal op het spel staat - niet alleen voor jezelf, maar ook voor de omgeving en de aarde als geheel, die heel erg lijdt onder de polarisatie - word je als vanzelf gemotiveerd om payu, oplettendheid, te betrachten. We kunnen onze payu geleidelijk verfijnen, zodat het ook in de meer subtiele lagen van ons gedrag, om te beginnen in onze woorden, gaat doorwerken.

Ik heb al heel lang niemand meer een duw gegeven en ik doe wat ik kan om te voorkomen dat ik een dier kwaad doe, tot aan de vervelendste insecten en knaagdieren aan toe, maar spreken is een uitdaging op zich. Iedereen weet hoe lastig het kan zijn om geen kwalijke woorden uit je mond te laten ontsnappen. Er zijn zo veel verschillende soorten van polariserend spreken; van grove beledigingen en leugens, tot subtiele steken en kwetsende opmerkingen, van kwaadsprekerij tot roddelen en allerlei andere manieren waarmee we verdeeldheid tussen mensen kunnen zaaien. Soms zijn de polariserende woorden die we gebruiken zo algemeen en normaal voor de mensen met wie we omgaan, dat we ons niet eens bewust zijn van de schade die ze kunnen veroorzaken. Voor ophouden met polariserend taalgebruik geldt hetzelfde als voor fysiek handelen: je dient je bewust te worden van wat je doet - zonder je schuldig te voelen - en de betreurenswaardige ervaring te gebruiken om meer bodhichitta aan te kweken.

Nu zijn we aangekomen bij het meest subtiele van bodhichitta: het niveau van de geest. Onze gedachten gaan, in tegenstelling tot ons handelen en onze woorden, niet de wereld in en hebben geen duidelijke gevolgen. Maar zijn onze gedachten echt zo onbelangrijk? We zitten gewoon op de bank met onze onschuldige gedachten: "Iemand moet haar eens de waarheid vertellen. En wat zij deed was echt niet in de haak. Dat weet ik zo zeker omdat ik anderen heb gevraagd en iedereen is het met mij eens." Mogelijk gaat er de hele dag door een stroom aan oordelende en veroordelende gedachten door je heen, zonder dat je beseft hoe polariserend je in gedachten bent. De groeven in je hersenen verdiepen zich met iedere repeterende gedachte en zo ontstaan gewoontepatronen, overtuigingen en gedragsvormen. Al dan niet bewust vergroten deze patronen onze neiging om ons van anderen af te scheiden en op een subtiele manier ondermijnen ze ons verlangen om ten behoeve van hen te ontwaken. En ze komen onvermijdelijk ook tot uiting in ons spreken en handelen. Als je in gedachten voortdurend over Johan oordeelt, dan is de kans groot dat hij er op een gegeven moment achter komt hoe je echt over hem denkt en dan zijn de poppen aan het dansen. Maar als je nooit oordelende gedachten over Gabrielle hebt, zul je zeker ook niet naar haar uitvallen als je een keer weinig geslapen hebt. Als we een gezonde voorzichtigheid in acht nemen ten aanzien van de destructieve kracht van onze gedachten, zullen we eerder geneigd zijn om (ver)oordelende gedachten tegen te gaan zodra ze opkomen. Dan zullen we ons meer op ons gemak voelen in alle mogelijke situaties, met name als we met mensen samenzijn die onze irritatie opwekken.

Polarisatie is met name een probleem als we anderen ontmenselijken, als we vergeten dat de mensen die we veroordelen, bekritiseren en met wie we het niet eens zijn, net als wij ook mens zijn. Dit ontmenselijken kan op een overduidelijke manier tot uiting komen, zoals bij apartheid, slavernij, politiegeweld of genocide. Maar op een bepaald niveau leven deze vooroordelen in de geest van ieder van ons. Als we eerlijk tegen onszelf zijn, zullen we merken dat we anderen gewoonlijk om allerlei verschillende manieren ontmenselijken.  Stel, iemand heeft een politieke mening die je als bekrompen en achterlijk beschouwt, dan kan het lastig zijn om diegene als een heel mens te zien. Als zo iemand denkt dat klimaatverandering of evolutie niet bestaat, beschouwen we diegene mogelijk onbewust niet als een volwaardig en ontwikkeld mens. We kunnen mensen veroordelen vanwege hun gedrag of omdat ze roken of drinken of in onze ogen ordinair gekleed zijn. Zelfs zulke kleine verschillen met onze eigen gewoonten en voorkeuren kunnen al gevoelens van afgescheidenheid van anderen veroorzaken.

Als je je voorneemt om je bewust te worden van je neiging tot polariseren en dit tegengaat door bodhichitta op te wekken, zul je deze kloven gaandeweg dichten. Dan zul je iedereen als medemens kunnen zien die, net als jij, gewoon gelukkig wil zijn. Het gaat hier niet alleen over mensen die klimaatverandering ontkennen en mensen die roken, maar ook over degenen die meedogenloos en wreed zijn en anderen lijden bezorgen, zoals mensen die haatmisdrijven plegen, hebzuchtige directeuren van bedrijven, obsessieve seksjagers en criminelen die ouderen als slachtoffers uitkiezen.

Er is een oefening die ik 'Net als ik' noem. Je gaat in een openbare ruimte zitten en kijkt om je heen. Files zijn heel geschikt. Je zoomt in op een bepaald persoon en zegt dingen tegen jezelf zoals: "Net als ik wil deze persoon niet dat anderen hem onaardig vinden. Net als ik wil deze persoon graag vrienden en intimiteit."

Je mag er niet van uitgaan dat je precies weet wat een ander voelt en denkt, maar we weten toch wel veel van elkaar. Je weet dat mensen graag willen dat anderen om hen geven en hen niet haten. Je weet dat de meesten van ons hard zijn voor zichzelf, dat we vaak emotioneel geraakt worden, maar dat we op één of andere manier ook behulpzaam willen zijn. Je weet dat ieder levend wezen op het meest basale niveau verlangt naar geluk en niet wil lijden.

Als we anderen vanuit het 'net als ik'-standpunt bekijken, beschikken we over een sterke basis van waaruit we ons met hen kunnen verbinden, zelfs in situaties waarin polarisatie het meest natuurlijk en vanzelfsprekend lijkt. Zelfs als fundamentalistisch religieuze groeperingen mensen onthoofden of een racistische schutter biddende mensen in een kerk neerschiet, is er ruimte om de verbinding met de daders te ervaren in plaats van hen te ontmenselijken.

De moeder van James Foley, één van de journalisten die door IS zijn onthoofd, zei over de beul van haar zoon: "We moeten hem vergeven omdat hij niet  wist wat hij deed." Deze mate van mededogen kan alleen ontstaan als we inzicht hebben in de complexiteit die ervoor zorgt dat mensen tot dit soort misdaden vervallen. Degenen die geloven in geweld zijn wanhopig op zoek naar grond onder hun voeten, wanhopig op de vlucht voor hun onprettige gevoelens, ze willen in hun wanhoop degene zijn die het bij het rechte eind heeft. Wat zou je zelf doen als je zo wanhopig was?

Mededogen met degenen die ons pijn hebben gedaan - met name degenen die ons onze geliefden ontnomen hebben - komt niet vanzelf. Je moet niet denken dat er iets mis is met je als je dit begrip en medeleven op dit moment in je leven niet kunt opbrengen. Het is zelfs heel uitzonderlijk als je het wel voelt. Verdriet is een voorloper van deze mate van empathie en vaak veel toegankelijker. In het geval van het geweld van extremistische militanten, kun je voeling krijgen met een diep verdriet vanwege de algehele situatie. Naast het verdriet over de slachtoffers, kun je ook verdriet voelen voor de jongemannen die zo vervuld zijn met haat, je kunt verdriet voelen omdat ze zo verstrikt zitten in haatpatronen. Omdat dingen zulke complexe en verstrekkende gevolgen hebben, kun je ook verdriet voelen vanwege voorbije situaties waarin onwetendheid of lijden een rol speelden en die hierdoor hebben bijgedragen aan de haat die nu bezit heeft genomen van deze jongemannen. We kunnen dit alomvattende verdriet gebruiken om het gebrokenhartgevoel op te wekken dat op zijn beurt weer bodhichitta voedt.

Mededogen voelen wil niet zeggen dat je geen standpunt mag innemen. Het is belangrijk dat je je uitspreekt als je je gekwetst voelt, als je ziet dat anderen lijden en als je getuige of het slachtoffer bent van machtsmisbruik. Het is zo belangrijk  dat je diep en zonder te oordelen luistert naar mensen die over hun ervaringen en lijden vertellen. Alles wat disfunctioneel is dient openlijk aangesproken te worden.

Dit is een tijd waarin oude systemen en ideeën in twijfel worden getrokken en uit elkaar vallen, waardoor de mogelijkheid voor iets fris en nieuws ontstaat. Ik heb geen idee hoe dit eruit zal zien en ook geen oordeel o over hoe de dingen er uit zouden moeten zien, maar ik heb wel heel sterk het gevoel dat de tijd waarin wij leven heel vruchtbaar is voor de beoefening van openheid van hart en geest. Als we de versplintering kunnen uithouden zonder te polariseren en zonder fundamentalistisch te worden, dan zal alles wat we vandaag doen positief doorwerken in de toekomst.

Deze manier van omgang met polarisering en ontmenselijking zal niet meteen een einde maken aan de onwetendheid, geweld en haat die de wereld teisteren.  Maar steeds als we onszelf betrappen op polariserende gedachten, woorden en handelingen en iets proberen te doen om deze kloof te dichten, injecteren we een klein beetje bodhichitta in onze gewoontepatronen. We  verdiepen ons besef van onze onderlinge verbondenheid met anderen. We bekrachtigen heling in plaats van haar te blokkeren. En vanwege  deze onderlinge verbondenheid dragen we bij aan de verandering van de patronen in onze samenleving als geheel wanneer we onze eigen patronen veranderen. De gevolgen hiervan zullen niet direct zichtbaar zijn. Je zult waarschijnlijk geen grote veranderingen zien in een week of zelfs een jaar tijd. Maar geef alsjeblieft niet op en denk niet: "Dat gedoe met bodhichitta werkt niet voor mij. Ik ga op zoek naar iets wat een directer en tastbaarder resultaat oplevert." Geloof me: je geduld zal zich uitbetalen. Als je je voorneemt om de polarisering in je eigen geest te overwinnen, zal dit je leven veranderen en tegelijkertijd ook de wereld helpen.